Νεκτάριος Ταβερναράκης: Η ενδυνάμωση της τεχνολογικής καινοτομίας στις νευροεκφυλιστικές παθήσεις!

Για τη σημαντικότητα της δημιουργίας του Εθνικού Δικτύου Έρευνας Νευροεκφυλιστικών Παθήσεων και το πως αυτό θα συμβάλλει στην καλυτέρευση της ζωής των ασθενών, αλλά και στην ανακάλυψη και δημιουργία νέων καινοτόμων φαρμάκων για τις νευρολογικές παθήσεις, μας μιλά ο πρόεδρος του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), καθηγητής της Ιατρική Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, αντιπρόεδρος του European Research Council (ERC) και νέος πρόεδρος, του European Institute of Innovation and Technology (EIT), Νεκτάριος Ταβερναράκης.

– Κύριε Ταβερναράκη ένα σημαντικό πρόγραμμα του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) είναι η δημιουργία του Εθνικού Δικτύου Έρευνας Νευροεκφυλιστικών Παθήσεων. Θα μας εξηγήσετε του λόγους της λειτουργίας του και που θα βοηθήσει;

Το Εθνικό Δίκτυο Έρευνας Νευροεκφυλιστικών Παθήσεων στη βάση της Ιατρικής Ακριβείας (ΕΔΙΑΝ) ξεκίνησε τη λειτουργία του το Μάϊο του 2020. Στο Δίκτυο που καθιστά την Ελλάδα συμμέτοχο στη διαμόρφωση του χάρτη της ιατρικής του μέλλοντος, συμμετέχουν κορυφαία Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα της χώρας, με συντονιστή το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) και συν-συντονιστή το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ).

Στη χώρα μας με την ιδιαίτερα έντονη δημογραφική γήρανση του πληθυσμού να αυξάνεται συνεχώς, οι νευροεκφυλιστικές ασθένειες (όπως η νόσος Πάρκινσον, η Πολλαπλή Σκλήρυνση, η νόσος Αλτσχάιμερ, και άλλες μορφές άνοιας) αφορούν δεκάδες χιλιάδες πάσχοντες, ενώ έρευνες εκτιμούν πως ο αριθμός τους θα υπερτριπλασιαστεί στις επόμενες δεκαετίες. Στην αντιμετώπιση του φαινομένου, που τείνει να λάβει διαστάσεις επιδημίας, θα συμβάλλει το Εθνικό Δίκτυο Έρευνας Νευροεκφυλιστικών Παθήσεων, μέσω της αξιοποίησης της Έρευνας προς όφελος της Δημόσιας Υγείας. Σε ερευνητικό επίπεδο, στη χώρα διεξάγονται μελέτες εστιασμένες σε πρώιμη–προκλινική διερεύνηση νευροεκφυλιστικών παθήσεων, ενώ συστηματική καταγραφή περιστατικών πραγματοποιείται και από Ερευνητικά Κέντρα.

– Η πρώτη χρηματοδότηση αν θυμάμαι καλά ήταν στα 2,2 εκατ. ευρώ για δύο έτη. Σε τι αφορά και πόση χρηματοδότηση αναμένεται στο μέλλον και ποιες δράσεις αφορά;

Το ΕΔΙΑΝ είναι μια εμβληματική πρωτοβουλία του Υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων, με την εποπτεία της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Καινοτομίας, και αρχική χρηματοδότηση 2,2 εκ. €, με διετή διάρκεια υλοποίησης. Η λειτουργία του Δικτύου περιλαμβάνει διακριτούς στόχους, όπως:

• Τη δημιουργία Μητρώου Νευροεκφυλιστικών Νόσων.
• Τη δημιουργία Τράπεζας Βιολογικού Υλικού Νευροεκφυλιστικών Νόσων.
• Τη Βιοχημική και Μοριακή ανάλυση βιολογικού υλικού.
• Την ανάπτυξη κυτταρικών και ζωικών μοντέλων, καθώς και καινούργιων βιολογικών δεικτών για νευροεκφυλιστικές ασθένειες.
• Τη διάθεση δωρεάν γενετικών ελέγχων με σκοπό την πρώιμη-προκλινική διάγνωση.
• Την εξέλιξη της βιοπληροφορικής.
• Την αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων προς όφελος της Δημόσιας Υγείας.

– Το Δίκτυο θα διεξάγει το ίδιο έρευνα για τα Νευροεκφυλιστικά Νοσήματα μέσω των ερευνητικών του κέντρων, τα οποία θα είναι ποια;

Στο ΕΔΙΑΝ μέχρι στιγμής συμμετέχουν κορυφαία ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια της Ελλάδας, και συγκεκριμένα, το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, το Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ, το Ίδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών, το Ερευνητικό Κέντρο Βιοϊατρικών Επιστημών «Αλέξανδρος Φλέμιγκ», το Πανεπιστήμιο Πατρών, το Πανεπιστήμιο Κρήτης και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Σε επόμενο στάδιο, υπάρχει σχεδιασμός για την επέκταση του Δικτύου, ώστε αυτό να συμπεριλάβει και άλλους Ερευνητικούς Φορείς, Πανεπιστήμια αλλά και Νοσοκομειακές Κλινικές της χώρας, με δραστηριότητα που σχετίζεται με Νευροεκφυλιστικά Νοσήματα.

– Τα αποτελέσματα των ερευνών θα βοηθήσουν στο να εκδίδονται κατευθυντήριες οδηγίες για το σχεδιασμό και την ανακάλυψη νέων φαρμάκων;

Η συμβολή του ΕΔΙΑΝ, μέσω της αξιοποίησης της έρευνας και της δημιουργίας πολύτιμης τεχνογνωσίας και πρωτοποριακών υποδομών, αναμένεται να έχει πολλαπλά οφέλη τόσο για τους πάσχοντες όσο και για το Εθνικό Σύστημα Υγείας. Για τον ασθενή, η πρώιμη διάγνωση και η εξατομικευμένη θεραπεία συνεπάγονται αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση της νόσου και βελτίωση της ποιότητας ζωής. Για το σύστημα υγείας, οι νέες δυνατότητες για ορθολογικό σχεδιασμό της αντιμετώπισης των ασθενών οδηγούν σε οικονομία κλίμακας, με περιστολή περιττών δαπανών. Είμαστε περήφανοι καθώς, κατά τα δύο χρόνια μόλις χρόνια της λειτουργίας του, το ΕΔΙΑΝ έχει καταφέρει να ολοκληρώσει τα ιατρικά πρωτόκολλα καταγραφής νευροεκφυλιστικών παθήσεων και τα πρωτόκολλα λήψης και αποθήκευσης βιολογικού υλικού. Παράλληλα, έχει εκδώσει το πρώτο μητρώο νευροεκφυλιστικών νόσων και πρόδρομων μορφών τους, έχει στρατολογήσει περισσότερους από 800 ασθενείς, και έχει αναλύσει βιοχημικά και γενετικά περισσότερα από 200 και 150 δείγματα βιολογικού υλικού, αντίστοιχα.

– Το Εθνικό Δίκτυο με ποιους φορείς από την παγκόσμια ερευνητική κοινότητα θα συνεργάζεται;

Το ΕΔΙΑΝ, έχοντας εδραιώσει τη στενή συνεργασία μεταξύ κορυφαίων ερευνητικών και ακαδημαϊκών ιδρυμάτων της Ελλάδας, δίνει ιδιαίτερη έμφαση και στην ανάπτυξη ουσιαστικών συνεργασιών με μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα αριστείας. Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να αναφερθώ στο Εθνικό Κέντρο Αριστείας Ιατρικής Ακριβείας για την Άνοια και τη νόσο Αλτσχάιμερ, το οποίο εδρεύει στο Ίδρυμα. Η Ελληνική Πρωτοβουλία Ενάντια στη Νόσο Αλτσχάιμερ (HIAAD.org), στην οποία συμμετέχει το ΙΤΕ, ανακοίνωσε, τον Ιούνιο του 2020, τη δημιουργία Κέντρου Αριστείας Ιατρικής Ακριβείας για την Άνοια και τη νόσο Αλτσχάιμερ. Το Κέντρο έχει έδρα το ΙΤΕ και συντονιστές το Εργαστήριο Βιοπληροφορικής και Ανθρώπινης Ηλεκτροφυσιολογίας του Τμήματος Πληροφορικής, του Ιονίου Πανεπιστημίου (BiHELab) και το Κέντρο Αριστείας Ιατρικής Ακριβείας για την Αλτσχάιμερ (Richman Family Precision Medicine Center for Excellence in Alzheimer’s Disease), του πανεπιστημίου Johns Hopkins (ΗΠΑ). Tο Κέντρο επικεντρώνεται στον χαρακτηρισμό των κλινικών και βιολογικών υποτύπων της άνοιας/νόσος Αλτσχάιμερ που μπορούν να αξιοποιηθούν για την ανάπτυξη πρωτοποριακών εξατομικευμένων θεραπειών. Λαμβάνοντας υπόψη το παράδειγμα αυτό, και διάφορες άλλες συνεργασίες, η Ελλάδα θα μπορούσε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια προσπάθεια ανάπτυξης νέων προσεγγίσεων πρόληψης και θεραπείας νευροεκφυλιστικών ασθενειών.

– Πρόσφατα εκλεχθήκατε και πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Καινοτομίας και Τεχνολογίας (European Institute of Innovation & Technology – EIT). Τι σημαίνει αυτό για εσάς και τις έρευνες σας;

Το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Καινοτομίας και Τεχνολογίας (European Institute of Innovation & Technology – EIT) αποτελεί μια μοναδική πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με βασική προτεραιότητα τη διασύνδεση και τη συνεργασία των ερευνητικών και ακαδημαϊκών ιδρυμάτων με τον επιχειρηματικό κόσμο, για τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος που ευνοεί την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα στην Ευρώπη. Η ενδυνάμωση της τεχνολογικής καινοτομίας αποτελεί, πλέον, μια από τις πιο σημαντικές προτεραιότητες της αναπτυξιακής πολιτικής των χωρών της Ευρώπης. Διευκολύνοντας αυτή την επιδίωξη, επιθυμώ, με τη σειρά μου, να συνεισφέρω στην περαιτέρω ενδυνάμωση της καινοτομίας στην Ευρώπη, έχοντας ως γνώμονα τη συνέχιση της πολύτιμης παράδοσης του EIT, για την ενίσχυση των διαύλων επικοινωνίας μεταξύ της έρευνας, της εκπαίδευσης και της επιχειρηματικότητας. 

Οι απαιτήσεις των καθηκόντων του πρόεδρου του EIT, σε συνδυασμό με εκείνες του Αντιπροέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (European Research Council – ERC), αλλά και του Προέδρου του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), είναι πολύ μεγάλες και συνεχείς. Όμως θεωρώ ότι για να μπορεί κάποιος να ανταπεξέλθει στα καθήκοντα που συνεπάγονται οι ιδιότητες αυτές και να συνεισφέρει στην ανάπτυξη τέτοιων Οργανισμών, πρέπει πρώτα από όλα να είναι ο ίδιος καταξιωμένος επιστήμονας. Αυτό είναι η σημαντικότερη προϋπόθεση για να είναι αποτελεσματικός στην άσκηση διοίκησης και να εμπνέει τους συναδέλφους του. Για το λόγο αυτό, δεν θα μπορούσα να μην δώσω την ανάλογη προσοχή και στην ερευνητική δραστηριότητα του εργαστηρίου μου. Έξαλλου, μέσα από αυτή την προσπάθεια προβάλλονται με τον καλύτερο τρόπο και οι Οργανισμοί που εκπροσωπεί κάποιος. Η έρευνα είναι μια συνεχής προσπάθεια και ο συνδυασμός των διοικητικών και ερευνητικών υποχρεώσεων μπορεί να αποτελεί ένα επίπονο εγχείρημα, όμως τα αποτελέσματά της προσπάθειας αυτής αποζημιώνουν κάθε επένδυση.

– Μέσα στο 2022 το ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) μαζί με το Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας (ΙΜΒΒ), στο Ηράκλειο και του Ινστιτούτο Επιστημών Χημικής Μηχανικής (ΙΕΧΜΗ) στην Πάτρα, προσπαθήσατε να «ρίξετε» φως σε ένα νέο μηχανισμό ρύθμισης της γήρανσης, μέσω επαναπρογραμματισμού του κυτταρικού μεταβολισμού. Ποια ήταν τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής;

Η νέα αυτή μελέτη αποκάλυψε ότι η μείωση του αριθμού των μιτοχονδρίων σε συγκεκριμένους ιστούς αυξάνει σημαντικά τη διάρκεια ζωής. Η έρευνα αφορά το μηχανισμό με τον οποίο τα κύτταρα ρυθμίζουν την παραγωγή ενέργειας, μέσω του μεταβολισμού, έτσι ώστε να επιβιώσουν και να λειτουργήσουν αποτελεσματικά. Εκείνο που διαπιστώσαμε αναλύοντας τους σχετικούς μηχανισμούς είναι ότι η διαδικασία δημιουργίας νέων μιτοχονδρίων διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στη ρύθμιση της γήρανσης και καθορίζει, σε μεγάλο βαθμό, την ανθεκτικότητα στο στρες. Παράλληλα, η μελέτη έδειξε πως αυξημένα επίπεδα πρόσληψης γλυκόζης μειώνουν σημαντικά το προσδόκιμο επιβίωσης, αυξάνοντας το οξειδωτικό στρες. Αντίθετα, παρεμβάσεις μείωσης της μιτοχονδριακής μάζας σε συγκεκριμένους ιστούς, προστατεύουν από τη γλυκοτοξικότητα και βελτιώνουν σημαντικά το προσδόκιμο επιβίωσης κάτω από συνθήκες έκθεσης σε αυξημένα επίπεδα γλυκόζης. Τα αποτελέσματα της νέας μελέτης μπορούν να αξιοποιηθούν στην κατεύθυνση της αντιμετώπισης παθολογικών καταστάσεων που σχετίζονται με τη γήρανση, όπως ο σακχαρώδης διαβήτης και άλλα σοβαρά μεταβολικά νοσήματα, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής στις μεγάλες ηλικίες.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ο Νεκτάριος Ταβερναράκης είναι πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), αντιπρόεδρος, European Research Council (ERC) και πρόεδρος, European Institute of Innovation and Technology (EIT). Είναι επίσης τακτικός Καθηγητής Μοριακής Βιολογίας Συστημάτων στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστήμιου Κρήτης, διευθυντής του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών στη ΒιοΠληροφορική της Ιατρικής Σχολής και διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ, όπου ηγείται του Εργαστηρίου Νευρογενετικής και Γήρανσης. Σπούδασε Βιολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, είναι διδάκτορας του τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και εκπόνησε μεταδιδακτορικές σπουδές στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. 

Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στη μελέτη των μοριακών μηχανισμών που διέπουν τη λειτουργία και την παθοφυσιολογία του νευρικού συστήματος. Με τις επιστημονικές του μελέτες, έχει συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση των μηχανισμών νευροεκφυλισμού, μνήμης και μάθησης, καθώς και της γήρανσης. Έχει επίσης συνεισφέρει στην ανάπτυξη καινοτόμων πειραματικών εργαλείων και μεθόδων για τη μελέτη του νευρικού συστήματος και της βιολογίας του κυττάρου. Είναι εκλεγμένο Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, εκλεγμένο Μέλος και Αντιπρόεδρος του Επιστημονικού Συμβούλιου του Ευρωπαϊκού Συμβούλιου Έρευνας (ERC), καθώς και εκλεγμένο Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου και της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Καινοτομίας και Τεχνολογίας (EIT), του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Μοριακής Βιολογίας (EMBO), του Αμερικανικού Οργανισμού για την Προώθηση της Επιστήμης (AAAS), της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της Γερμανίας (Leopoldina), της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών (EASA) και της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών (Academia Europaea). Έχει επίσης διατελέσει Διευθυντής του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ. 

Έχει βραβευτεί με σημαντικές διεθνείς κι εθνικές διακρίσεις. Είναι ο πρώτος Έλληνας Ερευνητής που έχει λάβει δυο επιχορηγήσεις για Καταξιωμένους Ερευνητές από το ERC, ενώ έχει επίσης χρηματοδοτηθεί από το ειδικό πρόγραμμα για την Προώθηση της Καινοτομίας του ERC. Μεταξύ άλλων, έχει τιμηθεί με το Ακαδημαϊκό Βραβείο Ιατρικής και Βιολογίας του Ιδρύματος Μποδοσάκη στον τομέα των Βιοϊατρικών Επιστημών, το Βραβείο Έρευνας Friedrich Wilhelm Bessel του ιδρύματος Alexander von Humboldt της Γερμανίας, το Επιστημονικό Βραβείο του Εμπειρίκειου Ιδρύματος, το Αρεταίειο Βραβείο Ιατροβιολογικών Επιστημών της Ακαδημίας Αθηνών, το Βραβείο Νέου Ερευνητή του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Μοριακής Βιολογίας (EMBO), το Ερευνητικό Βραβείο Galien Scientific Research Award, και το Βραβείο Helmholtz International Fellow Award.

Διαβάστε τη συνέντευξη στην Ανθή Αγγελοπούλου όπως δημοσιεύτηκε στο Health by Nextdeal – Τεύχος 10 (Πατήστε επάνω στη φωτογραφία για μεγέθυνση):