Γράφει η Μαρία Κυριαζοπούλου, MD, PhDc, δερματολόγος – αφροδισιολόγος, επιστ. συνεργάτις Α΄ Παν/κή Κλινική Νοσοκομείου «Ανδρέας Συγγρός», συνεργάτις Δερμοϊατρικής Αθηνών
Το μελάνωμα του δέρματος είναι ένας όγκος, ο οποίος προέρχεται από έναν πληθυσμό κυττάρων που καλούνται μελανοκύτταρα. Αυτά εντοπίζονται στην κατώτερη στιβάδα της επιδερμίδας, τη βασική στιβάδα, και παράγουν τη μελανίνη. Η μελανίνη είναι η χρωστική που προσδίδει στο δέρμα το χρώμα του και το προστατεύει κατά την έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία. Η σωρευτική επίδραση της τελευταίας στο γενετικό υλικό των κυττάρων του δέρματος (π.χ. από τον ήλιο ή τα solaria) δύναται με την πρόοδο των ετών να προκαλέσει τον ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό και να οδηγήσει σε ογκογένεση. Οι καρκίνοι του δέρματος διακρίνονται αδρά σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τo μελάνωμα και τους μη μελανοκυτταρικούς όγκους του δέρματος (non-melanoma skin cancers, ΝMSC).
Το μελάνωμα είναι λιγότερο συχνό από το βασικοκυτταρικό και το ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα του δέρματος, όγκους της κατηγορίας των NMSC που αναφέρθηκε πιο πάνω. Είναι πιο επικίνδυνο λόγω της ικανότητάς του να μεθίσταται ταχύτερα, αν δεν εντοπιστεί και δεν θεραπευτεί εγκαίρως. Η διάγνωση του μελανώματος είναι συχνότερη σε πιο ηλικιωμένους, αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι ο όγκος αυτός μπορεί να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε ηλικία και ότι τα τελευταία έτη έχει επισημανθεί μία τάση για εμφάνιση σε πιο νεαρά άτομα.
Οι βασικοί παράγοντες κινδύνου είναι ο φωτότυπος του δέρματος, το χρώμα των μαλλιών και των ματιών, ο αριθμός των σπίλων («ελιών»), το οικογενειακό και ατομικό ιστορικό μελανώματος, το ιστορικό των ηλιακών εγκαυμάτων σε παιδική και εφηβική ηλικία, το ιστορικό της χρόνιας έκθεσης στην υπεριώδη ακτινοβολία (συνήθειες, επάγγελμα, χόμπι, solarium). Οι πιο ανοιχτόχρωμοι, όσοι έχουν ανοιχτόχρωμα μάτια και μαλλιά, όσοι έχουν μεγάλο αριθμό σπίλων, όσοι έχουν σύνδρομο δυσπλαστικών σπίλων, όσοι έχουν υποστεί ηλιακά εγκαύματα («κοκκίνισμα») στην παιδική και εφηβική ζωή, όσοι έχουν ήδη νοσήσει από μελάνωμα και όσοι έχουν στενό συγγενή με ιστορικό μελανώματος έχουν αυξημένες πιθανότητες να εμφανίσουν αυτόν τον όγκο.
Αντίθετα με την κυρίαρχη άποψη, το 70-80% των μελανωμάτων αναπτύσσεται de novo και μόλις το 20-30% πάνω σε προϋπάρχοντα σπίλο. Ο ασθενής, ωστόσο, οφείλει να εξετάζει το δέρμα του σε τακτική βάση, διότι το μελάνωμα σε αρχικά στάδια συνήθως δεν διαφέρει από τους σπίλους. Διακρίνονται τέσσερις βασικοί τύποι μελανώματος του δέρματος: το επιφανειακώς επεκτεινόμενο μελάνωμα (superficial spreading melanoma), το μελάνωμα επί κακοήθους φακίδος (lentigo maligna melanoma), το οζώδες μελάνωμα (nodular melanoma) και το μελάνωμα των άκρων.
Πιο συγκεκριμένα, το επιφανειακώς επεκτεινόμενο μελάνωμα είναι ο συνηθέστερος τύπος. Το αρχικό στάδιο ανάπτυξής του εξελίσσεται πάνω στην επιφάνεια του δέρματος και ακολούθως προχωρεί βαθύτερα διηθώντας τις χαμηλότερες στιβάδες του. Μπορεί να εντοπιστεί οπουδήποτε πάνω στο δέρμα, με συνηθέστερες θέσεις τον κορμό στους άντρες, τα πόδια στις γυναίκες και την ανώτερη ράχη σε αμφότερα τα φύλα. Μπορεί να εμφανιστεί σαν επίπεδη ή ελαφρώς επηρμένη βλάβη, με ασυμμετρία και μη κανονικά όρια, με διάφορα χρώματα και ανομοιομορφία στη χροιά (καφέ, μαύρο, μπλε, ροζ/κόκκινο, λευκό). Μια ιδιαίτερη κατηγορία μελανωμάτων, τα αμελανωτικά, δεν έχουν σκούρο καφέ ή μαύρο χρώμα, αλλά είναι μόνο ροζ ή μοιάζουν με τη χροιά του δέρματος.
Το οζώδες είναι ο πλέον επιθετικός τύπος και αντιστοιχεί στο 15% περίπου όλων των μελανωμάτων. Ο όγκος αυτός διεισδύει βαθύτερα μέσα στο δέρμα με ταχύτερο ρυθμό ανάπτυξης, εντοπίζεται οπουδήποτε (κορμός, άκρα) και επιπλέον στο τριχωτό της κεφαλής στους ηλικιωμένους άνδρες. Συχνά είναι ήδη διηθητικός κατά τη διάγνωση και μοιάζει με οζίδιο, συνήθως μπλε-μαύρο ή πιο σπάνια ροζ-κόκκινο. Ο ασθενής συχνά αναφέρει αυτόματη αιμορραγία της βλάβης χωρίς να ανακαλεί κάποιο τραυματισμό.
Το μελάνωμα επί κακοήθους φακίδος είναι ο τύπος εκείνος που συνηθέστερα εμφανίζεται στους πιο ηλικιωμένους με μακροχρόνιο ιστορικό έκθεσης στον ήλιο χωρίς φωτοπροστασία, δηλαδή πάνω σε έντονα φωτογηρασμένο δέρμα. Αναπτύσσεται αργά επί μεγάλο διάστημα ετών κυρίως στο πρόσωπο, στα αυτιά, στα άνω άκρα και τον ανώτερο κορμό. Μοιάζει με μία επίπεδη ή ελαφρώς επηρμένη κηλίδα που έχει ανώμαλα όρια και το χρώμα της μπορεί να ποικίλλει κατά θέσεις από ανοιχτό καφέ έως γκρι και μαύρο.
Το μελάνωμα των άκρων είναι ο πιο κοινός τύπος σε άτομα με σκουρόχρωμο δέρμα, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων που κατάγονται από την υποσαχάρια Αφρική και των Ασιατών. Εντοπίζεται σε παλάμες, πέλματα και στα νύχια (subungual melanoma). Το χρώμα των βλαβών είναι μαύρο ή καφέ και συχνά διαλανθάνουν της προσοχής του ασθενούς κατά τα αρχικά στάδια ή ενίοτε αποδίδονται λανθασμένα σε τραυματισμούς. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του μουσικού Bob Marley, o οποίος νόσησε από μελάνωμα σε δάκτυλο του ποδιού του και επί μεγάλο διάστημα το απέδιδε σε κάκωση του πέλματος που υπέστη κατά την άθλησή του.
Το μελάνωμα θεραπεύεται όταν διαγιγνώσκεται πρώιμα και αντιμετωπίζεται έγκαιρα. Το ποσοστό πενταετούς επιβίωσης ασθενών με «πρώιμο» μελάνωμα στις ΗΠΑ είναι 99%. Τα πιο προχωρημένα μελανώματα θεραπεύονται πιο δύσκολα και έχουν χειρότερη πρόγνωση, παρόλο που στις μέρες μας, μετά την εισαγωγή της στοχευμένης θεραπείας και της ανοσοθεραπείας, τα διαθέσιμα φάρμακα έχουν φέρει επανάσταση στην αντιμετώπιση των όγκων αυτών. Σύμφωνα με τα δεδομένα των τελευταίων ετών στις ΗΠΑ, ο αναμενόμενος συνολικός αριθμός μελανωμάτων για το 2024 υπολογίζεται περίπου σε 200.000. Από αυτά, τα 100.000 θα είναι βαθύτεροι, πιο διηθητικοί όγκοι και οι εκτιμώμενοι θάνατοι θα ανέλθουν περίπου σε 8.200.
Από τα παραπάνω γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι είναι κρίσιμη η έγκαιρη διάγνωση του μελανώματος. Σε αυτήν την περίπτωση η αφαίρεση του όγκου και η ευρεία εκτομή του δέρματος πέριξ αυτού μπορούν να θεραπεύσουν. Ο ασθενής στη συνέχεια τίθεται σε κλινική παρακολούθηση και εργαστηριακό-απεικονιστικό έλεγχο βάσει κατευθυντήριων οδηγιών. Αν ο όγκος είναι βαθύτερος, αν έχει διηθήσει τους λεμφαδένες και αν η νόσος είναι μεταστατική, τότε η πρόγνωση είναι δυσμενέστερη και τα θεραπευτικά- διαγνωστικά πρωτόκολλα που εφαρμόζονται είναι σαφώς πιο σύνθετα.
Ο στόχος της έγκαιρης διάγνωσης, δηλαδή της ανίχνευσης του πρώιμου, λεπτού μελανώματος, επιτυγχάνεται με την εφαρμογή δύο πρακτικών. Η πρώτη εξ αυτών είναι η αυτοεξέταση, δηλαδή η παρατήρηση του σώματός μας σε τακτική βάση, π.χ. μηνιαίως. Είναι μία προληπτική πρακτική ίδια στη βασική λογική της με εκείνη της ψηλάφησης του μαστού. Πρέπει να εκτελείται συστηματικά από την παιδική ηλικία, ώστε να εκπαιδεύεται το «μάτι» μας στο φυσιολογικό και να επισημαίνει πιο εύστοχα το παθολογικό. Η αυτοεξέταση του δέρματος εφαρμόζεται με ευκολία στην πρόσθια επιφάνεια του σώματος, αλλά για την οπίσθια επιφάνεια ή τις πτυχές ίσως να απαιτείται η χρήση καθρέπτη ή η βοήθεια κάποιου οικείου προσώπου (του ίδιου κάθε φορά). Τα παιδιά είναι καλό να εκπαιδεύονται, να υποστηρίζονται και να ενθαρρύνονται από τους γονείς τους, ώστε να αποκτούν την κουλτούρα πρόληψης του δερματικού καρκίνου.
Τι αναζητούμε κατά την αυτοεξέταση του δέρματος, τι είναι αυτό που θα μας κινητοποιήσει και θα μας οδηγήσει στον δερματολόγο; Ψάχνουμε για οτιδήποτε νέο ή μεταβαλλόμενο ή ασυνήθιστο. Εφαρμόζουμε τον χρήσιμο και εύκολο μνημονικό κανόνα ABCDE. Κάθε γράμμα αντιστοιχεί σε κάποιο στοιχείο ατυπίας, δηλαδή μη «κανονικής» κατάστασης: Α για την ασυμμετρία (asymmetry), B για το «μη ομαλό» όριο (border), C για τα πολλαπλά ή τα ασυνήθιστα χρώματα (colour), D για τη διάμετρο άνω των 6mm (diameter), E για την εξέλιξη (evolving), δηλαδή τη μεταβολή στο μέγεθος, στο σχήμα, στο χρώμα ή οποιοδήποτε σύμπτωμα, όπως ο επίμονος κνησμός, ο πόνος ή η αιμορραγία χωρίς προηγούμενο τραυματισμό. Επίσης, ψάχνουμε για το σημείο του «ασχημόπαπου» (Ugly Duckling sign). Αυτή στρατηγική αναγνώρισης της ύποπτης βλάβης βασίζεται στη γνώση ότι συνήθως οι σπίλοι κάθε ατόμου έχουν παρόμοια εικόνα, υπηρετούν δηλαδή ένα συγκεκριμένο μορφολογικό πρότυπο. Η βλάβη που διαφέρει σημαντικά, δηλαδή το «ασχημόπαπο», είναι εκείνη η οποία πρέπει να κινήσει το ενδιαφέρον μας.
Παρόλο που πολλά μπορούν να ανιχνευθούν με αυτούς τους τρόπους, καλό είναι να θυμόμαστε ότι δεν ακολουθούν όλα τα μελανώματα τους παραπάνω κανόνες. Υπάρχουν τύποι, όπως για παράδειγμα τα αμελανωτικά, που παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και είναι δύσκολο να εντοπιστούν από τον μη ειδικό οφθαλμό. Η δεύτερη πρακτική που ευνοεί την έγκαιρη διάγνωση των μελανωμάτων είναι η τακτική εξέταση του δέρματος από τον δερματολόγο σε χρόνο που ποικίλλει και καθορίζεται από τον αριθμό των σπίλων, τη μορφολογία τους και το ιστορικό του κάθε ατόμου, ατομικό και οικογενειακό.
Ο δερματολόγος εκτελεί την εξέταση με έναν ειδικό φακό, το «δερματοσκόπιο», εφαρμόζοντας ειδικά κριτήρια σε κάθε έναν σπίλο του δέρματος και βάσει αυτής της δερματοσκοπικής «ανάλυσης προτύπου» αποφαίνεται αν ο σπίλος έχει στοιχεία ατυπίας. Η ατυπία είναι κλινικός όρος και ο βαθμός της ατυπίας ορίζει αν η βλάβη χρήζει παρακολούθησης ή αφαίρεσης. Στη δεύτερη περίπτωση η παθολογοανατομική εξέταση έρχεται να απαντήσει στο ερώτημα αν η άτυπη βλάβη είναι και κακοήθης. Η «χαρτογράφηση» των σπίλων είναι η καταγραφή των δερματοσκοπικών εικόνων με σκοπό την τήρηση αρχείου. Η σύγκριση των εικόνων αυτών παρέχει τεκμηρίωση της εξέλιξης ή της σταθερότητας των βλαβών στο χρόνο και είναι εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο στα χέρια του δερματολόγου. Καθιστά δυνατή την ορθή εκτίμηση των μεταβολών, ειδικά όταν αυτές γίνονται με βραδύ ρυθμό.
Τα τελευταία χρόνια η δερματοσκόπηση έχει φέρει την επανάσταση στη διάγνωση του μελανώματος και όχι μόνο. Μας επιτρέπει, αφενός, να διαγνώσουμε με μεγαλύτερη ευαισθησία την κακοήθεια και, αφετέρου, να αποφύγουμε την ταλαιπωρία των ασθενών με περιττές εξαιρέσεις καλοήθων βλαβών. Πέραν αυτής, υπάρχουν και άλλα σύγχρονα εργαλεία που χρησιμοποιούνται από εξειδικευμένα κέντρα, όπως η reflectance confocal microscopy, και επιτρέπουν την περαιτέρω παρατήρηση δομών σε κυτταρικό επίπεδο. Επίσης, η ευρεία χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης (Αrtificial Ιntelligence) διαμορφώνει νέες, μεγαλύτερες δυνατότητες και οδηγεί την εξέταση από την απλή παρατήρηση με τον μεγεθυντικό φακό των παλαιότερων εποχών σε έναν νέο τύπο διαγνωστικής προσέγγισης, που, παρότι είναι κλινική, πλησιάζει ολοένα και περισσότερο σε ακρίβεια την παθολογοανατομική εξέταση.
Συνοψίζοντας, είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε ότι το μελάνωμα του δέρματος είναι ένας όγκος που πρέπει να διαγνωστεί νωρίς για να θεραπευτεί επιτυχώς και να έχει καλή πρόγνωση. Η πρόληψη των εγκαυμάτων κατά την παιδική ηλικία, η αποφυγή πρακτικών έκθεσης στην υπεριώδη ακτινοβολία, η ρουτίνα της αυτοεξέτασης του δέρματος και η εξέταση από τον δερματολόγο σε τακτική βάση ή εκτάκτως αν επισημανθεί «ύποπτη» βλάβη είναι τα κύρια εργαλεία που διαθέτουμε στην προσπάθεια της τόσο σημαντικής για την επιβίωση έγκαιρης παρέμβασης και πρώιμης διάγνωσης.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Η δερματολόγος-αφροδισιολόγος Μαρία Κυριαζοπούλου είναι απόφοιτος της Ιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και της Στρατιωτικής Σχολής Αξιωματικών Σωμάτων (ΣΣΑΣ). Εργάζεται ως επιμελήτρια στη Δερματολογική Κλινική του 417 ΝΙΜΤΣ και ως ιδιώτης ιατρός στη Δερμοϊατρική Αθηνών Α.Ε. (https://www.dermoiatriki.com). Συνεργάζεται με την Α΄ Πανεπιστημιακή Κλινική του Νοσοκομείου «Ανδρέας Συγγρός» ως ερευνήτρια και υποψήφια Διδάκτωρ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει αξιόλογο συγγραφικό έργο σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και διαθέτει πολυετή εμπειρία ως ομιλήτρια σε συνέδρια εντός Ελλάδας και διεθνώς. Είναι μέλος της Ελληνικής Δερματολογικής και Αφροδισιολογικής Εταιρείας, της European Academy of Dermatology and Venereology, της American Academy of Dermatology, της International Dermoscopy Society κ.ά. Ασχολείται με την Κλινική, Επεμβατική και Αισθητική Δερματολογία.
Για μεγέθυνση πατήστε ΕΔΩ
