Της Δρ. Καλλιόπη Κόντου – Φίλη,
Παθολόγος, Αλλεργιολόγος, Υπεύθυνη Αλλεργιολογικού Τμήματος Ευρωκλινικής Αθηνών
Πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Αλλεργιολογίας και Κλινικής Ανοσολογίας
Μολονότι οι αλλεργίες είναι σχεδόν ταυτισμένες με την άνοιξη (αφού αυτή την εποχή ανθίζουν τα περισσότερα αλλεργιογόνα φυτά στον τόπο μας), καμιά εποχή δεν είναι απόλυτα ασφαλής. Αντίθετα, κάθε εποχή εμφανίζει αυξημένη συχνότητα συγκεκριμένων μορφών αλλεργίας: ας δούμε, λοιπόν, τις αλλεργίες που χαρακτηρίζουν το καλοκαίρι και που δυνατόν να ταλαιπωρήσουν ευαίσθητα άτομα, αφού πρώτα πούμε τι είναι αλλεργία.
Τι είναι αλλεργία
Η αλλεργία είναι μια αντίδραση υπερβολικής ευαισθησίας του οργανισμού έναντι μιας ξένης και κατά κανόνα “αθώας” (μη παθογόνου) ουσίας, που ονομάζεται αλλεργιογόνο. Η αντίδραση αυτή προκαλείται από τη διέγερση ορισμένων κυττάρων του ανοσιακού μας συστήματος, του συστήματος δηλαδή που σκοπό έχει την άμυνα του οργανισμού. Πρόκειται για απόκλιση της φυσιολογικής ανοσιακής απάντησης, στην οποία μετέχουν και ειδικά αντισώματα (ανοσοσφαιρίνη Ε ή IgE), που προκαλούν άμεση απελευθέρωση από ειδικά κύτταρα (μαστοκύτταρα) ουσιών, όπως η ισταμίνη, βραδυκινίνη λευκοτριένια, προσταγλανδίνες, κ.α.. Από την δράση των ουσιών αυτών προκαλείται η αλλεργική νόσος τα συμπτώματα της αλλεργίας ποικίλουν και εξαρτώνται από το όργανο στο οποίο λαμβάνει χώρα η αλλεργική αντίδραση (μύτη, ρινίτιδα =καταρροή, φτερνίσματα, φαγούρα, μπούκωμα μάτια, επιπεφυκίτιδα = δακρύρροια, ερεθισμός, κοκκινίλα, φαγούρα, βρόγχοι, βρογχιόλια, άσθμα = βήχας, σφίξιμο ή και βράσιμο στο στήθος, συριγμός στην αναπνοή, δύσπνοια δέρμα, κνίδωση αγγειοοίδημα = “πετάλες” “φλούμπες”, “μπούκλες”, δηλ κοκκινίλες που φαγουρίζουν πολλαπλά όργανα, συστηματική αναφυλαξία. Σε πιο χρόνιες μορφές αλλεργίας Τ-λεμφοκύτταρα αντιδρούν με το αλλεργιογόνο απελευθερώνοντας άλλες ουσίες, που προκαλούν χρόνια φλεγμονή και αντίστοιχη κλινική συμπτωματολογία (π.χ. δερματίτιδα από επαφή με αγριόχορτα). Τέλος δυνατόν να μετέχουν και τα δύο (δηλ. IgE και Τ-λεμφοκύτταρα, π.χ. αλλεργικό έκζεμα) ή άλλα αντισώματα, όπως η ανοσοσφαιρίνη G (IgG), π.χ. αντίδραση ορονοσίας.
Σε ορισμένες περιπτώσεις περιβαλλοντικές ουσίες με τις οποίες ερχόμαστε σε επαφή, ακόμη και φυσικοί παράγοντες (ψύχος, θερμότητα, τριβή, ηλιακή ακτινοβολία, σωματική άσκηση, κ.α.), είναι δυνατόν να διεγείρουν απ’ ευθείας τα μαστοκύτταρα και να προκαλέσουν πανομοιότυπη συμπτωματολογία, χωρίς την μεσολάβηση άλλων κυττάρων του ανοσιακού μας συστήματος. Επειδή δε, μοιάζουν με τις πραγματικά αλλεργικού τύπου (ή αναφυλακτικές) αντιδράσεις τις ονομάζουμε αναφυλακτοειδείς. Τα συμπτώματα που προκαλούνται από τις αναφυλακτοειδείς αντιδράσεις είναι όμοια με αυτά των πραγματικά αλλεργικών, που προαναφέρθηκαν, θεραπευτικά και οι αναφυλακτοειδείς αντιδράσεις αντιμετωπίζονται με τον ίδιο περίπου τρόπο.
Ποιές είναι οι “καλοκαιρινές” αλλεργίες
Το καλοκαίρι μπορεί να επανεμφανιστούν κάποιες από τις ανοιξιάτικες αναπνευστικές αλλεργίες (αλλεργική ρινίτιδα ή και άσθμα), εάν ο πάσχων βρεθεί σε περιοχή, όπου λόγω τοπικών συνθηκών (συνήθως αφθονία φυσικών πηγών νερού) συνεχίζουν να ανθοφορούν αλλεργιογόνα φυτά (όπως η Parietaria, γνωστή ως παρθενούλι, ελξίνη, περδικάκι, αγριοβασιλικός, κ.α.)∙ ορισμένα φυτά, όπως η αγριάδα, η μουχρίτσα, τα βλήτα, η αψιθιά κ.α., ανθίζουν αποκλειστικά το καλοκαίρι. Κατά συνέπεια, άτομα με διαγνωσμένη αναπνευστική αλλεργία στη γύρη των παραπάνω φυτών, σκόπιμο είναι να εφοδιασθούν με τα φάρμακα, που είχε συστήσει ο θεράπων ιατρός τους, εάν πρόκειται να περάσουν τις καλοκαιρινές διακοπές τους σε περιοχές όπου αφθονεί το πράσινο.
Η κνίδωση συχνά εμφανίζεται για πρώτη φορά το καλοκαίρι (κνίδωση από φυσικά αίτια, χολινεργική, από ψύχος, ηλιακή, υδατογενής, κ.α. ή παρουσιάζει εξάρσεις, λόγω και της αυξημένης περιβαλλοντικής θερμοκρασίας, ιδιαίτερα σε ημέρες καύσωνα. Συγκεκριμένες μορφές κνίδωσης, προκαλούνται από έντομα ή άλλα ζωικά είδη, καθώς και αγριόχορτα που αφθονούν στο φυσικό μας περιβάλλον το καλοκαίρι όταν το σώμα είναι πιο εκτεθειμένο λόγω της περιορισμένης ένδυσης (πχ. κνίδωση από νυγμό σφήκας/μέλισσας ή κατά την επαφή με τσούχτρες και ορισμένα αγριόχορτα, όπως η τσουκνίδα). Φρούτα και λαχανικά, που καταναλώνονται μόνο ή κυρίως, το καλοκαίρι είναι δυνατόν επίσης να προκαλέσουν κνίδωση και πιο σπάνια γενικευμένες αντιδράσεις (συστηματική αναφυλαξία* έως και αλλεργικό σοκ)∙ αυτή την εποχή γενικευμένη ή συστηματική αναφυλαξία μπορεί να συμβεί και με νυγμούς σφήκας ή μέλισσας, αλλά και από ορισμένα πιο ασυνήθη αίτια.
Σε αυτές τις πολύ σπάνιες, αλλά σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις θα αφιερώσουμε την υπόλοιπη συζήτηση, τονίζοντας ότι η έμφαση σε αυτές υπογραμμίζει την κλινική βαρύτητα μόνο και όχι την συχνότητα εμφάνισής τους, που είναι γενικώς μικρότερη από τις πιο εντοπισμένες μορφές αλλεργίας .
Τρεις μεγάλες κατηγορίες συστηματικής αναφυλαξίας χαρακτηρίζονται από εποχική έξαρση το καλοκαίρι κι επομένως είναι χρήσιμο να είναι ενήμερος για αυτές ο καθένας μας ώστε να μπορεί να παράσχει έγκαιρη βοήθεια στον πάσχοντα ή να τις αντιμετωπίσει πιο ψύχραιμα και σωστά, αν τυχαίνει να πάσχει ο ίδιος: τροφοεξαρτώμενη αναφυλαξία από εποχικά τρόφιμα ή θαλασσινά, ορισμένες φυσικές κνιδώσεις και τέλος η συστηματική αναφυλαξία από νυγμό Υμενοπτέρων ή μετά από άσκηση.
Συστηματική αναφυλαξία μετά την λήψη τροφής μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε εποχή, αλλά ορισμένα τρόφιμα που καταναλώνονται, είτε λόγω συνθηκών, είτε λόγω εποχής το καλοκαίρι (όπως θαλασσινά και ψάρια στα νησιά και παράλια της χώρας μας στις καλοκαιρινές διακοπές, καθώς επίσης και εποχικά φρούτα, όπως σταφύλια, σύκα, φράουλες, βερίκοκα, ροδάκινα, ρόδια, κ.α.), ενοχοποιούνται πιο συχνά για αλλεργικές αντιδράσεις αυτή την εποχή. Φυσικά οι πάσχοντες είναι αλλεργικά άτομα που έχουν ευαισθητοποιηθεί σε συγκεκριμένο τρόφιμο και αντιδρούν κατά τη λήψη αυτού, που ενίοτε μπορεί να μη είναι εμφανής και αντιληπτή. Ακόμη και μη εποχικά τρόφιμα, όπως ξηροί καρποί, μπορεί να εμφανίσουν καλοκαιρινή έξαρση, αφού χρησιμοποιούνται ευρύτατα στη βιομηχανία των παγωτών των οποίων η κατανάλωση αυξάνεται το καλοκαίρι. Πρακτικό μήνυμα για τους ήδη αλλεργικούς σε τρόφιμα “μη τρώτε ποτέ κάτι εάν πρώτα δεν ερευνήσετε το ακριβές περιεχόμενό του”.
Ειδική μορφή συστηματικής αναφυλαξίας, που σχετίζεται με την λήψη τροφής, αφορά νεαρά κυρίως άτομα (εφήβους και νεαρούς ενήλικες) και είναι γνωστή ως Συστηματική Αναφυλαξία μετά από Άσκηση. Πρόκειται για αναφυλαξία που εμφανίζεται όταν η άσκηση γίνει μέχρι 4 ώρες μετά από την λήψη τροφής γενικά ή ειδικά μετά από τη κατανάλωση συγκεκριμένου τροφίμου. Το στοιχείο που διακρίνει αυτή τη μορφή αναφυλαξίας από τις περιπτώσεις τροφοεξαρτώμενης αναφυλαξίας, που προαναφέρθηκαν, είναι το γεγονός ότι οι πάσχοντες δεν έχουν πρόβλημα εάν φάνε το ίδιο ακριβώς τρόφιμο χωρίς να ασκηθούν ή εάν ασκηθούν με άδειο στομάχι για 4 τουλάχιστον ώρες μετά την λήψη της τροφής αυτής. Η άσκηση μπορεί από μόνη της (χωρίς τη λήψη τροφής) να προκαλέσει συμπτώματα που μιμούνται την αναφυλαξία σε άτομα που πάσχουν από μια, σχετικά σπάνια, μορφή κνίδωσης, τη χολινεργική. Η κνίδωση αυτή σχετίζεται με την αύξηση της θερμοκρασίας του σώματος, που προκαλείται από την άσκηση και τα συμπτώματα είναι πιο έντονα όταν η άσκηση συνδυάζεται και με αυξημένη περιβαλλοντική θερμοκρασία. Εκτός από την κνίδωση – που αφορά περισσότερο στα καλυμμένα από ρούχα μέρη του σώματος- μπορεί να εμφανισθεί και δύσπνοια, αίσθημα ζάλης ή “θολούρας”, υπόταση, ακόμη και ναυτία ή τάση προς έμετο.
Η κνίδωση από ψύχος είναι το αντίθετο της χολινεργικής κνίδωσης, αφού εμφανίζεται όταν πέφτει η θερμοκρασίας του σώματος. Με γενικευμένη έκθεση στο ψύχος -όπως συμβαίνει κατά την κολύμβηση σε κρύα νερά το καλοκαίρι- η κνίδωση γενικεύεται σε ολόκληρο το σώμα και δυνατόν να προκαλέσει πτώση της αρτηριακής πίεσης, ακόμη και απώλεια αισθήσεων (εικόνα αλλεργικού σοκ) με κίνδυνο πνιγμού του πάσχοντα, εάν τυχόν κολυμπάει μόνος.
Το καλοκαίρι, τέλος, είναι η εποχή που εμφανίζονται οι πιο πολλές αναφυλακτικές αντιδράσεις από νυγμούς (“τσίμπημα”) Υμενοπτέρων, δηλαδή μέλισσας και σφηκών. Ο λόγος είναι απλός: οι κοινότητες των εντόμων αυτών έχουν πολλαπλασιασθεί, ενώ οι άνθρωποι περνούν περισσότερες ώρες στην εξοχή. Αναφυλαξία από το δηλητήριο των εντόμων αυτών συμβαίνει σε άτομα που έχουν ξανατσιμπηθεί από το ίδιο έντομο στο παρελθόν, έστω κι αν δεν έχουν εμφανίσει αντίδραση ποτέ. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς αλλεργικός (δηλ. να πάσχει από αλλεργική ρινίτιδα, άσθμα ή αλλεργικό έκζεμα) για να ευαισθητοποιηθεί στο δηλητήριο των Υμενοπτέρων. Αλλεργικά και μη άτομα, έχουν την ίδια πιθανότητα (μικρή μεν αλλά υπαρκτή) να ευαισθητοποιηθούν μετά από κάποιο τσίμπημα. Οι μόνοι που δεν κινδυνεύουν είναι όσοι δεν έχουν, με βεβαιότητα, τσιμπηθεί ποτέ στο παρελθόν. Η συστηματική αναφυλαξία από το νυγμό Υμενοπτέρων δυνατόν να οδηγήσει ακόμη και σε θανατηφόρο αναφυλακτικό σοκ. Δυστυχώς περίπου κάθε χρόνο κάποια τέτοια περίπτωση ανακοινώνεται στα ΜΜΕ ή αναφέρεται από άλλους ασθενείς σε όσους από μας ασχολούμεθα με το πρόβλημα αυτό.
Για την αντιμετώπιση του σοβαρού αυτού προβλήματος, όπως και των άλλων περιπτώσεων συστηματικής αναφυλαξίας, πρέπει να τονίσουμε ότι κρίνεται αναγκαίο να συμβουλευτεί ο πάσχων τον αλλεργιολόγο. Εκτός από τον διαγνωστικό έλεγχο – που οφείλει να διενεργήσει ο ειδικός ιατρός ώστε να εντοπίσει το υπεύθυνο αίτιο- θα καθορίσει την ενδεικνυόμενη, κατά περίπτωση, επείγουσα αντιμετώπιση τυχόν μελλοντικού επεισοδίου. Ο αλλεργιολόγος επίσης θα προβεί σε οδηγίες για μέτρα αποφυγής και τέλος, σε πιο μακροχρόνιους θεραπευτικούς χειρισμούς -όπου ενδείκνυται- για την πιο ριζική αντιμετώπιση του προβλήματος, όπως είναι η ανοσοθεραπεία (εμβόλια απευαισθητοποίησης) για την αναφυλαξία από νυγμό μέλισσας ή σφήκας.
Συστηματικές αναφυλακτικές ή αναφυλακτοειδείς αντιδράσεις (εμφανίζονται -και πλην εξαιρέσεων- εξελίσσονται σε 30 λεπτά)
Ήπιες: αίσθημα κνησμού, νυγμών ή καύσου, ερυθρότητα, κνίδωση-αγγειοοίδημα
Μέτριες: δερματικές με ήπια συμπτώματα και από άλλα όργανα ή συστήματα, αιφνίδια στην έναρξη ρινική απόφραξη, κνησμός ρινός οφθαλμών-υπερώας- ρινοφάρυγγα, βήχας, αίσθημα ξένου σώματος στο λαιμό, κοιλιακά άλγη, κ.α.
Βαριές: οποιοαδήποτε από ανωτέρω και αίσθημα επερχόμενης καταστροφής, αίσθημα παλμών ή ζάλης, θάμβος όρασης, δύσπνοια, συρίτουσσα αναπνοή, ναυτία, έμετος, κολικός νεφρού ή σπασμός μήτρας, κ.α.
Απειλητικές για την ζωή: οποιοαδήποτε από ανωτέρω και υπόταση, απώλεια αισθήσεων, απώλεια κοπράνων ή/και ούρων ή βαριά απόφραξη ανώτερου (έντονο οίδημα λάρυγγα) ή κατώτερου αναπνευστικού (επίμονος βρογχόσπασμος, βράσιμο ή συριγμός στο στήθος, κυάνωση, κ.α)
Πρακτικές οδηγίες αποφυγής των νυγμών από Υμενόπτερα (σφήκες, μέλισσες)
1. Αποφεύγετε να φοράτε ρούχα με έντονα χρώματα στην εξοχή προτιμάτε τα μονόχρωμα ή λευκά ρούχα.
2. Μη περπατάτε ξυπόλητοι σε εξωτερικούς χώρους κι αν είναι δυνατόν να φοράτε κάλτσες.
3. Μη χρησιμοποιείτε προϊόντα περιποίησης προσώπου και σώματος με έντονη οσμή (αποσμητικά, αρώματα, κρέμες), ειδικά εάν έχουν άρωμα λουλουδιών
4. Αποφεύγετε χώρους που προσελκύουν τα Υμενόπτερα (υπαίθρια ψαράδικα ή κρεοπωλεία, πατητήρια ή άλλους χώρους με σταφύλια)
5. Μη πλησιάζετε σε κάδους απορριμμάτων ή σημεία όπου υπάρχουν υπολείμματα τροφών.
6. Αποφεύγετε την κατανάλωση τροφής ή χυμών σε ποτήρια σε ανοικτούς χώρους.
7. Μην κάνετε σπασμωδικές κινήσεις όταν σας πλησιάζει κάποιο έντομο. Ο πανικός σας εκλαμβάνεται από το έντομο ως απειλή κι έτσι αντεπιτίθεται
8. Μην οδηγείτε το αυτοκίνητό σας με ανοιχτά παράθυρα. Εάν κάποιο υμενόπτερο τύχει να μπει μέσα, θα γίνει πιο επιθετικό καθώς προσπαθεί να απεγκλωβιστεί. Οδηγήστε ήρεμα και με ασφάλεια το αυτοκίνητο στην άκρη του δρόμου και ακινητοποιείστε το. Βγείτε αμέσως έξω, ανοίξτε όλες τις πόρτες και περιμένετε να φύγει μόνο του. Μη προσπαθήστε να το διώξετε εσείς.
9. Να είσαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί στο τέλος της ημέρας. Είναι τότε που τα υμενόπτερα, λόγω κόπωσης, γίνονται πιο επιθετικά.
