Γράφει ο ΜΑΝΩΛΗΣ ΦΡΑΓΚΑΚΗΣ M.D., ειδικός παθολόγος
Η βιταμίνη D είναι μία λιποδιαλυτή βιταμίνη, γνωστή για τη σχέση της με το ηλιακό φως, μιας και για τους περισσότερους ανθρώπους, η μέτρια έκθεση στο φως του ήλιου είναι συνήθως επαρκής για να παραχθεί η συγκεκριμένη βιταμίνη.
Η σύνθεση της εξαρτάται από δύο παράγοντες: την υπεριώδη ακτινοβολία και τη χοληστερόλη. Λόγω του ότι η βιταμίνη D μπορεί να παραχθεί στον οργανισμό και έχει συγκεκριμένους ιστούς-στόχους, δεν είναι απαραίτητο να προσληφθεί μέσω της διατροφής. Βάσει αυτών των χαρακτηριστικών, μπορεί να χαρακτηριστεί και ως ορμόνη και πιο συγκεκριμένα ως στεροειδής ορμόνη.
Η βιταμίνη D ανήκει στην κατηγορία των λιποδιαλυτών βιταμινών, μαζί με τις βιταμίνες Α, Ε και Κ. H ονομασία της βιταμίνης D, ανάγεται στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν το 1922 περιεγράφηκε μια λιποδιαλυτή ουσία στο μουρουνέλαιο, που ήταν διαφορετική από την βιταμίνη Α που είχε ήδη ανακαλυφθεί. Την ονόμασαν βιταμίνη D, μιας και ήταν η 4η κατά σειρά βιταμίνη μετά τις A,B,C που ήταν ήδη γνωστές και ανέδειξαν τη σημασία της στην ανάπτυξη υγιών οστών σε πειραματόζωα. Χρειάστηκαν περίπου 40 χρόνια για να φανεί ότι η βιταμίνη D είναι μέρος του ενδοκρινικού συστήματος που ρυθμίζει τα επίπεδα ασβεστίου και φωσφόρου στο αίμα και ότι η ίδια ως ορμόνη επιτελεί σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του μεταβολισμό των οστών και στη λειτουργία του μυοσκελετικού συστήματος.
Μιλώντας σήμερα για βιταμίνη D εννοούμε 2 ουσίες: την έργο-καλσιφερόλη ή βιταμίνη D2 και την χόλη-καλσιφερόλη ή βιταμίνη D3. Η βιταμίνη D2 είναι φυτικής προέλευσης και έχει μικρότερη αξία για τον ανθρώπινο οργανισμό, ενώ οι κύριες διατροφικές πηγές της βιταμίνης D3 είναι τα λιπαρά ψάρια, ο κρόκος του αυγού, αλλά και τρόφιμα που προστίθεται βιταμίνη D3, όπως το γάλα, τα δημητριακά, οι μαργαρίνες κ.α., κατά κύριο λόγο όμως η διατροφή μας περιέχει μικρά ποσά βιταμίνης D. Η έκθεση του δέρματος στις υπεριώδεις ακτίνες έχει ως αποτέλεσμα τη σύνθεση της χοληκαλσιφερόλης (βιταμίνη D3).
Αυτή η γνώση, που είναι ευρύτερα διαδεδομένη, οδηγεί στη λανθασμένη αντίληψη της επάρκειας των επιπέδων της βιταμίνης D στην χώρα μας λόγω της μεγάλης ηλιοφάνειας . Στην πραγματικότητα τα επίπεδα της βιταμίνης D στην Ελλάδα, αλλά και στις περισσότερες χώρες της λεκάνης της Μεσογείου είναι χαμηλότερα από πολλές βόρειες χώρες της Ευρώπης.
Αν αναλογιστούμε ότι το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου εκθέτουμε λιγότερο από το 40% του σώματός μας στον ήλιο (το 40% σημαίνει αμάνικα ρούχα και κοντά παντελόνια ή φούστες) και ότι για να μπορέσει να συντεθεί η βιταμίνη D απαγορεύεται η χρήση αντιηλιακού, τότε εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι μεγάλο μέρος του πληθυσμού -ιδίως οι ηλικιωμένοι- δεν πρόκειται να επωφεληθούν επαρκώς από τον ήλιο, αλλά και όσοι κάνουν ηλιοθεραπεία θα προστατεύσουν το δέρμα τους από την ηλιακή ακτινοβολία για την αποφυγή εμφάνισης καρκίνου του δέρματος. Επίσης προϊούσης της ηλικίας η ικανότητα του δέρματος να συνθέσει βιταμίνη D μειώνεται με αποτέλεσμα να χρειάζεται μεγαλύτερη πρόσληψη βιταμίνης D με την τροφή ή συνηθέστερα με τη χορήγηση συμπληρωμάτων.
Η σύνθεση της βιταμίνης D στο δέρμα εξαρτάται από πολλούς παράγοντες:
- Η ηλικία: Η ικανότητα παραγωγής βιταμίνης D από τον οργανισμό μειώνεται με την ηλικία (οι ηλικιωμένοι έχουν σχεδόν την μισή ικανότητα σύνθεσης συγκριτικά με τα νεαρά άτομα).
- Η εποχή του χρόνου: Το χειμώνα η παραγωγή της βιταμίνης ελαττώνεται, επειδή η ηλιοφάνεια είναι μικρότερη.
- Το γεωγραφικό πλάτος: Γεωγραφικό πλάτος μεγαλύτερο από 35° σχετίζεται με μικρότερη παραγωγή βιταμίνης D, γιατί οι ακτίνες του ήλιου δεν πέφτουν κάθετα στη γη κάνοντας την απορρόφηση στο δέρμα δυσκολότερη σε σχέση με την κάθετη προβολή της ακτινοβολίας.
- Το χρώμα του δέρματος: Η σύνθεσή της είναι μικρότερη στα σκουρόχρωμα δέρματα, καθώς η μελανίνη αποτελεί φυσικό φραγμό για την υπεριώδη ακτινοβολία. Υψηλή συγκέντρωση μελανίνης απαιτεί μεγαλύτερη έκθεση, ώστε να επιτευχθεί ο ίδιος βαθμός σύνθεσης
- Η χρήση αντιηλιακών προϊόντων, τα οποία εμποδίζουν τη σύνθεσή της.
- Αλλοι περιβαλλοντικοί παράγοντες όπως η μόλυνση της ατμόσφαιρας και η τρύπα του όζοντος, οι οποίοι δρουν αρνητικά.
Θέματα αιχμής είναι:
- Ο ρόλος της στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος και στην ανάπτυξη της φλεγμονής.
- Η δράση της σε νεοπλάσματα με καταστολή του κυτταρικού πολλαπλασιασμού και της αγγειογενέσεως και με αύξηση της κυτταρικής διαφοροποίησης.
- Ο ρόλος της στην εμφάνιση του σακχαρώδη διαβήτη τύπου Ι (ινσουλινοεξαρτώμενος ΣΔ) και η σημασία της στη θεραπεία τόσο του ΣΔ Ι, όσο και του ΣΔ ΙΙ.
- Ο ρόλος της στην υπέρταση και στην προστασία του καρδιαγγειακού συστήματος.
- Ο ρόλος της στην λειτουργία του εγκεφάλου και στην εμφάνιση και εξέλιξη ορισμένων νευρολογικών (π.χ. νόσος Πάρκινσον) όσο και ψυχιατρικών νοσημάτων (π.χ. αυτισμός).
Η έρευνα στα Χανιά
Η δική μας έρευνα διεξάχθηκε στα Χανιά από τους Ε. Φραγκάκη, Σ. Βιτωράκη, Α. Παπαδάκη, Α. Κάζη, Σ. Νιφοράτου-Δασκαλάκη, Η. Γαβριλάκη και Ε. Παπαδάκη. Μελετήθηκε δείγμα 3618 ενηλίκων , από μια δεξαμενή 5000 ασθενών, για χρονικό διάστημα ενός έτους και που ζουν μόνιμα στο Νομό Χανίων, το οποίο συλλέχθηκε τυφλά από τα εργαστηριακά πληροφοριακά συστήματα της κλινικής Iasis-Γαβριλάκη και οι οποίοι πραγματοποίησαν εργαστηριακό έλεγχο της 25 -ΥΔΡΟΞΥ- ΒΙΤΑΜΙΝΗ D3 (25- (ΟΗ)D3), με τη μέθοδο της ηλεκτροχημειοφωταύγειας / abbott .
Το δείγμα της έρευνας προήλθε από γυναίκες και άντρες που ζουν μόνιμα στο νομό μας – διαφορετικών εθνικοτήτων- από την ηλικία των 16 ετών και άνω. Από τους ασθενείς μας, οι 962 ήταν άνδρες (26.59%), ενώ οι 2656 γυναίκες (73,41% της έρευνας).
Τα επίπεδα 25(ΟΗ)D ορίζονται ως:
- επαρκή σε τιμές από 30 ng/mL – 100ng/mL
- με ήπια επάρκεια σε τιμές από 20 ng/mL – 30ng/mL
- με ανεπάρκεια: σε τιμές από 10 ng/mL – 20ng/mL
- ενώ η έλλειψη σε τιμές <10 ng/mL
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής, τα ποσοστά έλλειψης ανεπάρκειας και ήπιας ανεπάρκειας της βιταμίνης D στον ενήλικο πληθυσμό που ζει μόνιμα στον Νομό Χανίων αγγίζουν συνολικά το ποσοστό του 77,9 %. Συγκεκριμένα:
Ο μήνας που παρατηρήθηκε η μεγαλύτερη επάρκεια της βιταμίνης D3, είναι ο Αύγουστος (ποσοστό επάρκειας στον πληθυσμό :56,43%), ενώ τα χαμηλότερα ποσοστά επάρκειας της βιταμίνης παρατηρήθηκαν το Μάιο (ποσοστό 9.85%).
Μελετώντας τη συνολική ανεπάρκεια (δηλαδή τιμές <30 ng/mL), είδαμε πως ο μήνας Μάιος είχε το μεγαλύτερο ποσοστό (90,14%), ενώ το μικρότερο ποσοστό καταγράφηκε τον Αύγουστο (43,85%). Αντίστοιχα, ο μήνας με την μεγαλύτερη έλλειψη της βιταμίνης D3, είναι ο Απρίλιος, (ποσοστό έλλειψης στον πληθυσμό:11,1%), ενώ τα χαμηλότερα ποσοστά έλλειψης της βιταμίνης παρατηρήθηκαν τον μήνα Σεπτέμβριο (ποσοστό έλλειψης στον πληθυσμό :0.79 %).
Αντίστοιχες μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί σε διάφορες γεωγραφικές περιοχές του πλανήτη, και που ως παρατήρηση είχαμε την αυξημένη συχνότητα ανεπάρκειας της Βιταμίνης D-3.
Η έλλειψη της Βιταμίνης, έχει παγκόσμια κατανομή: Στη Λατινική Αμερική αγγίζει 53.4%, στη Μέση Ανατολή 81.8%, στην Ασία 71.4%, στην Αυστραλία 60.3%, στην Ευρώπη: 57.7%. (Συνολικά η ανεπάρκεια της βιταμίνης D , στον παγκόσμιο πληθυσμό αγγίζει το 63.9%).
Τα χαμηλότερα όμως επίπεδα της βιταμίνης D στην Ευρώπη, όπως προαναφέραμε βρέθηκαν στην Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα, στις χώρες δηλαδή με την μεγαλύτερη ηλιοφάνεια, μιλώντας πλέον για το «μεσογειακό παράδοξο».
Ο επιπολασμός της ανεπάρκειας βιταμίνης D είναι εξαιρετικά υψηλός, ωστόσο ο αναδρομικός σχεδιασμός της μελέτης δεν μπορεί να καταδείξει αιτιολογική συσχέτιση και απαιτούνται περαιτέρω προοπτικές μελέτες παρακολούθησης ή και αναπλήρωσης σε υγιή άτομα. Τα αποτελέσματα αυτά οφείλουν να μας κάνουν να αναρωτηθούμε και να αναζητήσουμε τις αιτίες του αναφερόμενου «μεσογειακού παράδοξου».Οι κυριότερες αιτίες που θα μπορούσαν εξηγούν αυτό το φαινόμενο στη Χώρα μας είναι:
- Το γεωγραφικό πλάτος της Ελλάδας (34°-41°), που δεν επιτρέπει επαρκή υπεριώδη ακτινοβολία, ιδίως τους χειμερινούς μήνες.
- Το πιο σκούρο χρώμα του δέρματος.
- Ενδεχομένως γενετική προδιάθεση.
- Οι κάτοικοι των βορειότερων χωρών της Ευρώπης καταναλώνουν μεγαλύτερες ποσότητες λιπαρών ψαριών, πλούσιων σε βιταμίνη D. Αντίθετα, στην Ελλάδα, η κύρια πηγή λιπαρών είναι το ελαιόλαδο, το οποίο περιέχει μικρότερη ποσότητα βιταμίνης D. Επίσης, στις χώρες αυτές πολλά τυποποιημένα τρόφιμα έχουν εμπλουτιστεί με βιταμίνη D και -εκτός αυτού- γίνεται και πιο συστηματική χορήγηση συμπληρωμάτων διατροφής που την περιέχουν, σε αντίθεση με την Ελλάδα.
- Ο Δυτικός τρόπος ζωής, όπου βρισκόμαστε αρκετές ώρες στον χώρο εργασίας, προστατευμένοι από την ηλιακή ακτινοβολία. Η ζωή μετά την εργασία μας, όπου η τεχνολογία (τηλεόραση, υπολογιστές, κινητά τηλέφωνα και tablet), φαίνεται να μας έχουν απομακρύνει αρκετά από την φύση και ταυτόχρονα από την ηλιακή ακτινοβολία.
Συμπερασματικά λοιπόν, ενώ η επικρατούσα άποψη για τους ευρωπαϊκούς μεσογειακούς πληθυσμούς και την Ελλάδα ήταν για δεκαετίες ότι η έκθεση στον ήλιο παρέχει υψηλά επίπεδα βιταμίνης D, πρόσφατα δεδομένα παρατήρησης για αυτήν την περιοχή έδειξαν πολύ υψηλό επιπολασμό έλλειψης βιταμίνης D στο γενικό πληθυσμό. Το «Μεσογειακό παράδοξο», όπως έχει καταγραφεί το φαινόμενο αυτό, κατευθύνει την σκέψη μας στη διατροφική αναζήτηση της Βιταμίνης D, καθώς και την αλλαγή του τρόπου ζωής.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Ο Μανώλης Φραγκάκης κατέχει τίτλο ειδικότητας Παθολογίας με μετεκπαίδευση στην Επείγουσα Προνοσοκομειακή Ιατρική. Το 2009 αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή Πατρών. Το 2012 ήταν μέλος των «Γιατρών του Κόσμου» συμμετέχοντας στα Ιατρεία της πόλης των Χανίων, ενώ από το 2013 έως και σήμερα συμμετέχει στο Κοινωνικό Ιατρείο-Φαρμακείο Αλληλεγγύης Χανίων. Εκπλήρωσε την άσκηση υπηρεσίας υπαίθρου τα έτη 2009-2010 στο Κέντρο Υγείας Κανδάνου, συμμετέχοντας στα Ιατρεία Κουντούρας και Παλαιόχωρας. Έλαβε τον τίτλο του ειδικού παθολόγου, ολοκληρώνοντας την ειδικότητά του το έτος 2018. Από το 2018 βρίσκεται στην Κλινική Iasis-Γαβριλάκη, αναλαμβάνοντας το Παθολογικό τμήμα, εξασκώντας κλινική ιατρική παθολογία, ενώ από το 2023 διατηρεί ιδιωτικό ιατρείο. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιατρικής του πορείας συμμετέχει σε πολλαπλά ιατρικά συνέδρια, ενημερωμένος για τις σύγχρονες επιστημονικές εξελίξεις στον τομέα της Εσωτερικής Παθολογίας και της Ιατρικής.
