“Το Διαδίκτυο εξελίσσεται σταδιακά σε παγκόσμιο μέσο πληροφορίας, ο δίαυλος μέσω του οποίου διέρχεται η πλειονότητα της πληροφορίας, που καταλήγει στον εγκέφαλό μας. Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει τα πλεονεκτήματα της άμεσης πρόσβασης στον απέραντο πλούτο γνώσεων, που περιέχει το διαδίκτυο και ποιος δεν θα αναγνωρίσει την ανεκτίμητη προσφορά των μηχανών αναζήτησης, κορυφαία από τις οποίες είναι η Google;
Το δώρο καί το τίμημα
Περισσότερο από μία δεκαετία ξοδεύω πολύ χρόνο στο διαδίκτυο, ψάχνοντας και “σερφάροντας” στις τεράστιες βάσεις δεδομένων του. Το διαδίκτυο είναι Θεϊκό δώρο για μένα, σαν συγγραφέα. Έρευνα πού στο παρελθόν απαιτούσε απασχόληση ημερών στις βιβλιοθήκες τώρα μπορεί να πραγματοποιηθεί σε λίγα λεπτά καί μάλιστα χωρίς να μετακινηθώ από το γραφείο μου. H ευκολία όμως αυτή ήλθε με ένα κόστος. Κάποτε το να διαβάζω ένα βιβλίο ή μακρό άρθρο ήταν εύκολο καί απολαυστικό. Αυτό σπάνια συμβαίνει τώρα πιά. Το μυαλό μου αρχίζει να ξεγλυστρά μετά από διάβασμα ενός σύντομου κειμένου. Κάποτε το μυαλό μου βυθιζόταν σε έναν ωκεανό λέξεων καί νοημάτων, τώρα κάνει σκι στην επιφάνεια του νερού!
Πολλοί άλλοι έχουν παρόμοιες εμπειρίες. Όσο περισσότερο χρησιμοποιούν το Ίντερνετ, τόσο περισσότερο πρέπει να αγωνιστούν για να διατηρήσουν εστιασμένη την προσοχή τους σε μεγάλα γραπτά κείμενα. Μια πρόσφατη μελέτη του University College του Λονδίνου διαπιστώνει ότι πιθανότατα βρισκόμαστε στο μέσον μιας δραστικής αλλαγής στον τρόπο που διαβάζουμε και σκεφτόμαστε. Ένα άλλο είδος μελέτης διαμορφώνεται καθώς οι χρήστες του διαδικτύου κινούνται οριζόντια σε τίτλους, περιεχόμενα, περιλήψεις, αναζητώντας εύκολη καί γρήγορη πληροφόρηση, η οποία είναι επιφανειακή και αποσπασματική. Γίνονται απλώς «αποκωδικοποιητές πληροφοριών», χωρίς να έχουν την διανοητική ικανότητα για ερμηνείες του κειμένου σε βάθος, νοητικές αφαιρέσεις, συσχετίσεις κλπ.
Ο εύπλαστος εγκέφαλός μας
Σύμφωνα με τον Τζέημς Όλντς, καθηγητή της νευροεπιστήμης στο πανεπιστήμιο George Mason των ΗΠΑ, το ενήλικο μυαλό συνεχίζει να είναι «πολύ εύπλαστο». Τα νευρικά κύτταρα συνεχώς σπάνε τις παλαιές διασυνδέσεις τους, σχηματίζοντας καινούριες. Καθώς χρησιμοποιούμε τις νέες τεχνολογίες αναπόφευκτα αρχίζουμε να αφομοιώνουμε στο μυαλό μας ιδιότητες και ποιότητες αυτών των νέων τεχνολογιών. Χάρη στην πλαστικότητα των νευρώνων του εγκεφάλου μας, η προσαρμογή δεν είναι μόνο λεκτική ή ψυχολογική, αλλά πηγαίνει βαθύτερα σε ένα βιολογικό επίπεδο.
Το μεθοδικό κτύπημα του ρολογιού, πού μπήκε σε ευρεία χρήση κατά τον 14ο αιώνα, βοήθησε στην ανάπτυξη τού θετικού-επιστημονικού μυαλού καί την πρόοδο των θετικών επιστημών. Οργανώνοντας όμως την ζωή μας με βάση τους δείκτες τού ρολογιού, πότε να φάμε, πότε να εργασθούμε, πότε να κοιμηθούμε καί πότε να ξυπνήσουμε, σταματήσαμε να ακούμε τις αισθήσεις μας καί αρχίσαμε να υπακούουμε στο ρολόϊ. Έτσι καταλήξαμε να λέμε μεταφορικά, “το μυαλό μας δουλεύει ρολόϊ». Με την προσαρμογή στις νέες τεχνολογίες θα λέμε ότι «το μυαλό μας δουλεύει σαν κομπιούτερ».
Από τις μηχανές αναζήτησης στην τεχνητή νοημοσύνη
Το συγκρότημα της Google στο Mountain View της Καλιφόρνιας αποτελεί τον “Ναό” του Iντερνετ και η θρησκεία που “λειτουργείται” στο εσωτερικό του ονομάζεται “τεχνητή νοημοσύνη”. H Google, μελετά όλο και τελειότερους αλγόριθμους για την αποδοτική αναζήτηση και διανομή των πληροφοριών στον καθένα μας. Αποστολή της εταιρίας είναι να αναπτύξει την «τέλεια μηχανή αναζήτησης, που θα καταλαβαίνει ακριβώς τι εννοείς και θα σου δίνει ακριβώς αυτό που ζητάς». Όμως δεν σταματά εδώ. Ο Σεργκέι Μπριν και ο Λάρι Πέητζ, που ίδρυσαν την εταιρία, όταν ήταν μεταπτυχιακοί φοιτητές στο πανεπιστήμιο Στάνφορντ της Καλιφόρνιας, μιλούν συχνά γιά την επιθυμία τους να μετατρέψουν την μηχανή αναζήτησης της Google σε μηχανή τεχνητής νοημοσύνης που θα μπορεί να συνδέεται άμεσα στον εγκέφαλό μας! «αν ο εγκέφαλός σας ήταν συνδεδεμένος με όλες τις πληροφορίες του κόσμου ή με ένα τεχνητό εγκέφαλο εξυπνότερο από το δικό σας, θα ήσασταν σε καλύτερη θέση…» είπε σε μιά συνέντευξη ο Μπριν.
Όμως η άποψη πως «θα ήμασταν καλύτερα» αν ο εγκέφαλός μας συμπληρωνόταν ή και αντικαθίστατο από την τεχνητή νοημοσύνη, είναι ανησυχητική. Υπονοεί ότι η νοημοσύνη είναι αποτέλεσμα μιάς μηχανικής διαδικασίας, μιά σειρά από διακεκριμένα βήματα, τα οποία μπορούν να απομονωθούν, να μετρηθούν καί να αριστοποιηθούν. Στον κόσμο της Google υπάρχει λίγος χώρος για ελεύθερη ή βαθειά σκέψη. Ο προβληματισμός δεν αντιμετωπίζεται σαν αφορμή εμβάθυνσης αλλά σαν προγραμματιστικό ελάττωμα πού θα πρέπει να διορθωθεί. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αντιμετωπίζεται απλά σαν ένας ξεπερασμένος υπολογιστής που χρειάζεται ένα ταχύτερο επεξεργαστή κι έναν μεγαλύτερο σκληρό δίσκο!
Η συγκέντρωση του νού είναι αντι-καταναλωτική συνήθεια!
Η ιδέα ότι τα μυαλά μας θα πρέπει να λειτουργούν σαν γρήγορες μηχανές αναζήτησης πληροφοριών αποτελεί συγχρόνως καί το κυρίαρχο επιχειρηματικό μοντέλο εμπορικής αξιοποίησης τού διαδικτύου: όσο πιο γρήγορα «σερφάρουμε» στο Ίντερνετ, όσα πιο πολλά κλικ κάνουμε σε ιστοσελίδες, τόσο περισσότερες διαφημίσεις θα δούμε και συγχρόνως τόσο περισσότερες ευκαιρίες θα έχει η Google και οι εταιρίες πού διαφημίζονται να αποτυπώσουν τα ενδιαφέροντα των χρηστών γιά να προσφέρουν ανάλογες οn-line διαφημίσεις. Το τελευταίο πράγμα που θέλουν οι εταιρίες, είναι να ενθαρρύνουν το αργό διάβασμα και την συγκεντρωμένη σκέψη. Η πολυδιάσπαση είναι προ το συμφέρον τους. Η βαθιά ανάγνωση είναι μάλλον αντικαταναλωτική…
Άνθρωποι … πίτες!
Ίσως τα πιό πάνω να θεωρηθούν υπερβολικός συντηρητισμός. Ίσως οι υπέρμαχοι της τεχνητής νοημοσύνης να δικαιωθούν κάποτε καί από τα υπερδραστήρια φορτωμένα με αποσπασματικές πληροφορίες μυαλά μας να ξεπηδήσει μία χρυσή εποχή ανακαλύψεων καί παγκόσμιας σοφίας. Όμως η βαθιά ανάγνωση είναι ανεκτίμητη, όχι μόνο γιά την γνώση πού αποκτά κανείς, αλλά γιά τις διανοητικές δονήσεις πού τα νοήματα προκαλούν στο μυαλό μας. Στούς ήσυχους χώρους τού μυαλού μας, πού ανοίγουν κατά την συγκεντρωμένη ανάγνωση ενός κειμένου ή κατά την διάρκεια οποιασδήποτε άλλης μορφής αυτοσυγκέντρωσης, κάνουμε τούς δικούς μας συνειρμούς, εξάγουμε τα δικά μας συμπεράσματα, αναπτύσσουμε τις δικές μας ιδέες. Εάν χάσουμε αυτούς τούς ήσυχους χώρους του μυαλού μας ή τούς γεμίσουμε με περιστασιακό περιεχόμενο, θα θυσιάσουμε κάτι πολύτιμο όχι μόνο γιά μας αλλά καί γιά τον πολιτισμό μας. Ένας συγγραφέας έγραψε τα εξής εύστοχα: “Καθώς χάνουμε σταδιακά το εσωτερικό βάθος πού μας παρέχει η πυκνή πολιτισμική μας κληρονομιά καί απλωνόμαστε στο ατελείωτο δίκτυο της πληροφορίας πατώντας απλά ένα κουμπί, μετατρεπόμαστε σταδιακά σε ανθρώπους … πίτες απλωμένες καί λεπτές!”
Επίλογος (δικές μας παρατηρήσεις).
Το διαδίκτυο επικρίνεται συνήθως γιά την διακίνηση άσεμνου, η παράνομου υλικού, γιά την πρόκληση εθισμού σε νέους ανθρώπους κ.ο.κ. Αυτά είναι όντως σοβαρά προβλήματα, αποτελούν όμως εν γένει παρενέργειες, πού οφείλονται στην παράνομη ή κακή χρήση τού διαδικτύου. Το άρθρο θίγει ένα προβληματισμό πού συνδέεται με αυτή την ίδια την φύση του διαδικτύου. Οι επισημάνσεις γίνονται ιδιαίτερα ανησυχητικές άν σκεφθούμε, ότι αυτό πού διακυβεύεται δεν είναι απλώς το εσωτερικό πνευματικό μας βάθος αλλά η ίδια η σχέση μας με τον Θεό. Το “ταμιείον” της “μετα-Google” εποχής δεν έχει πλέον ελεύθερο χώρο γιά να “εισέλθομε”. Είναι γεμάτο από περιστασιακό καί αποσπασματικό περιεχόμενο καί ο ηγεμών νούς είναι απελπιστικά διασκορπισμένος. Ναί γινόμαστε σταδιακά άνθρωποι πίτες, διδιάστατοι, καί κινδυνεύουμε να χάσουμε την Τρίτη διάσταση, αυτή πού οδηγεί στον ουρανό. Δεν αμφισβητούμε το θαυμάσιο δώρο της άμεσης πρόσβασης στον ανεξάντλητο πλούτο γνώσεων πού προσφέρει το διαδίκτυο. Όμως το «δώρο» αυτό έρχεται με ένα τίμημα καί το τίμημα μπορεί να είναι πολύ μεγάλο εάν δεν προσέξουμε!
Βασίλης Πετρουλέας
Δρ Φυσικός, Ερευνητής Ε.ΚΕ.Φ.Ε. “Δημόκριτος”
1. Το παρόν αποτελεί σύντμηση καί ελαφρά διασκευή εκτενούς άρθρου που δημοσιεύθηκε στην διαδικτυακή έκδοση του περιοδικού Atlantic Monthly, Ιούλιος/Αύγουστος 2008, από τον Nicholas Carr με τίτλο “Is Google Making Us Stupid”? Ο Nicholas G. Carr (γεννημένος το 1959) είναι δόκιμος Αμερικανός συγγραφέας ιδιαίτερα γνωστός γιά την κριτική του στις νέες τεχνολογίες πού βασίζονται στην πληροφορική καί το διαδίκτυο.
2. Το διαδίκτυο αποτελούν εν γένει όλα τα κείμενα καί πληροφορίες πού έχουν αποθηκευτεί σε ειδικούς υπολογιστές. Όταν γνωρίζουμε την διεύθυνση ενός διαδικτυακού τόπου (ιστότοπος, site) μπορούμε να την πληκτρολογήσουμε καί να έχουμε πρόσβαση κατ’ ευθείαν στο περιεχόμενό του. Όμως υπάρχουν, κατ’ εκτιμήσεις, περισσότεροι από 100.000.000 ιστότοποι καί ο κάθε ένας περιέχει κατά μέσον όρο 300 περίπου σελίδες ποικίλου περιεχομένου (κείμενα σε διάφορες γλώσσες, χάρτες, φωτογραφίες, μουσική, video κ.ο.κ.). Είναι ως εκ τούτου αδύνατος ο εντοπισμός στο διαδίκτυο κάποιας πληροφορίας χωρίς την βοήθεια των αποκαλούμενων μηχανών αναζήτησης. Η Google, η πιό διάσημη από τις μηχανές αναζήτησης παίζει τον ρόλο του βιβλιοθηκο-οικονόμου πού εντοπίζει σε λίγα δευτερόλεπτα τους ιστότοπους καί τις συγκεκριμένες σελίδες πού αναφέρουν το λήμα πού ζητήσαμε.
Περιοδικό “Η Δράση μας”, τ. 465 Ιαν 2009, σ. 32 – 34.
